થોડા દિવસો પહેલા મને ગુજરાત ના દ્વારકા ની મુસાફરી ની અમૂલ્ય તક મળી. મેં આ તકનો પૂર્ણ લાભ લેવાનું નક્કી કર્યું અને બેટ દ્વારકાને મારા યાત્રા ના પ્રવાસ માં પ્રથમ સ્થાન આપ્યું. સવારે અમે હોટલ થી બેટ દ્વારકા જવા માટે નીકળ્યા. બેટ દ્વારકા અમારી હોટલથી લગભગ 35 કિમી દૂર છે. જેમા 30 કિમી જેટલો ભાગ સડક માર્ગ હતો. અને 5 કિ.મી જેટલો ભાગ સમુદ્ર માર્ગ દ્વારા પૂર્ણ કરવાનો હતો. તે પછી જ અમે બેટ દ્વારકા પહોંચવાના હતા. બેટ દ્વારકા એક દ્વીપ છે જેને શંખોધર તરીકે પણ ઓળખાય છે.
દ્વારકાથી બેટ દ્વારકા
જ્યારે અમે સડક માર્ગ દ્વારા દ્વારકા નગરી પસાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે અમે ડાબી બાજુ ગોમતી દ્વારકા અને જમણી બાજુએ રૂક્મણી મંદિર જોયું. થોડીક ક્ષણો પછી અમે વિરાન રણ મેદાન પાર કરી રહ્યા હતા. ત્યાં અમે હલકા ભૂરા રંગ ના નાના નાના ટેકરા જોયા તે બધા અપ્રોસેસ્ડ અથવા કાચા મીઠાના ટેકરા હતા. તમે બધાએ ટાટા મીઠું ખાધું જ હશે. તે જ ટાટા મીઠાના નિર્માતા ટાટા કેમિકલ્સનું ઉત્પાદન કારખાનું અહીં ગોમતી દ્વારકા અને બેટ દ્વારકા વચ્ચે મીઠાપુર ખાતે આવેલું છે. મીઠાપુર એટલે મીઠાનું શહેર, કારણ કે ગુજરાતી ભાષામાં મીઠું ને મીઠું કહેવાય છે. મારા ગુજરાતી મિત્રોને મીઠાપુર વિશે જરૂર થી જાણતા હશે. જેમ જેમ અમે આગળ વધ્યા તેમ તેમ ભારતીય નૌકાદળ નું કાર્યાલય અમારી ડાબી બાજુ આવ્યું અને ધીરે ધીરે રંગીન બોટથી ભરેલી જેટી જમણી બાજુ દેખાવા લાગી.
બેટ દ્વારકા તરફ નૌકા વિહાર
નૌકા દ્વારા બેટ દ્વારકાનું બાકીનું અંતર પૂર્ણ કરવા માટે અમે ચાલતા ચાલતા જેટી તરફ વધ્યા. ત્યાં બંને બાજુ દુકાનો ની લાઇન હતી જેમા મૂંગા, સિપિયા,શેલ, દરિયાઈ છોડ, લાકડાના રમકડા, પૂજા ની સામગ્રી વગેરે હતું.
જેટી પહોંચતા જ બોટોની એક લાઇન દેખાઈ, પરંતુ તેમાંથી ફક્ત એક જ બોટ મુસાફરોને લઈ જતી હતી. અમે તે પહેલેથી ભરેલી બોટ માં બેસી ગયા હતાં. થોડીક ક્ષણો પછી અનોખી હકીકત બહાર આવી. અમે બોટને પૂરી ભરેલી વિચારતા હતા પરંતુ બોટ ડ્રાઈવર અમારી સાથે સહમત નથી. તેણે પોતાની બોટને કાંઠે ભરવી પડી હતી જેથી વધુ મુસાફરો બેસી શકે અને વધુ પૈસા કમાઈ શકાય. મને શહેર માં દોડતા વાહન ની યાદ આવી ગઈ. અહીં, પણ એક યુવાન યાત્રી નો સમાન લઈ લઈ ને ફરી રહ્યો હતો જેથી બોટ માં વધુ વ્યક્તિ ને બેસાડી શકાય. તેના પર ગુસ્સો થવાનો શું મતલબ? આખરે તે એક સાર્વજનિક બોટ હતી અને દરેક મુસાફરોની ફી માત્ર 20 રૂપિયા હતી જે અત્યારે બદલાયેલ હોય શકે છે.
જો તમે બેટ દ્વારકા સુધીની શાંતિપૂર્ણ મુસાફરી ઇચ્છતા હો, તો તમે તમારા માટે ખાનગી બોટ ની સવારી પણ કરી શકો છો. આની માંટે તમારે વધારે ખર્ચો કરવો પડશે.કારણ કે આવી સુવિધાઓની ફી લગભગ 2000 રૂપિયા સુધીની હોય છે જે અત્યારે બદલાયેલ હોય શકે છે..
બેટ દ્વારકા સુધીની નૌકા વિહાર લગભગ 10 થી 15 મિનિટની છે. જોકે વધારે સમય નથી લાગતો, છતાં જ્યારે આપણે સમુદ્ર ના પાણીની ગતિ જોઈએ છીએ, ત્યારે આ સમય ક્યારે પસાર થાય છે તે ખબર નથી પડતી. બોટમાં બેસતા પહેલા તમારે પક્ષીઓ અને માછલીઓ માટે દાણા ખરીદવા જોઇએ. આ દાણા ને પાણીમાં નાખી ને તમે સમુદ્ર ના પક્ષીઓને નજીક બોલાવી શકો છો. તમે તેને ખવડાવતા રહો અને તે તમારું ભરપૂર મનોરંજન કરશે.
બેટ દ્વારકા શબ્દની વ્યુત્પત્તિ
બેટ દ્વારકાને ભેંટ દ્વારકા પણ કહેવામાં આવે છે. બંને નામો સાથે એક વાર્તા પ્રસિદ્ધ છે.
પાણીથી ઘેરાયેલી જમીન, જેને આપણે દ્વીપ કહીએ છીએ, તેને ગુજરાતીમાં બેટ કહે છે. તેથી, દ્વારકાનો મુખ્ય ભાગ જે ભૂમિથી અલગ થઈને ટાપુમાં ફેરવાયો, તે બેટ દ્વારકા કહેવાયો.
આ શબ્દ ભેંટ દ્વારકા સાંભળીને તમને કૃષ્ણ અને સુદામાની સુપ્રસિદ્ધ ભેંટ યાદ આવી ગઈ હશે. હા! બેટ દ્વારકા સાથે સંબંધિત અન્ય દંતકથા અનુસાર, આ તે જ જગ્યા છે જ્યાં કૃષ્ણના પ્રિય પરંતુ ગરીબ મિત્ર સુદામા તેમને મળ્યા હતા. બેટ દ્વારકાના મંદિરમાં કથાવાચક તેમા રસ લઈ ને તેની વાર્તા કહેતા થાકતા નથી. આ અજર અમર ભેંટ ને કારણે, આ સ્થાનને ભેંટ દ્વારકા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
બેટ દ્વારકાને બેટ શંખોધર પણ કહેવામાં આવે છે. બેટ દ્વારકાના આ અનોખા નામની શરૂઆત ક્યાંથી થઈ તે નથી જાણવું?
કેટલાક લોકો માને છે કે આ દ્વીપ શંખના આકારનું હતું, તેથી તેને શંખોધર કહેવામાં આવે છે. મારા અનુમાન દ્વારા, સેંકડો વર્ષ પછી આ ટાપુના આકારમાં ઘણા ફેરફારો જોવા મળ્યા. જો કે, ગૂગલ મેપ્સમાં બેટ દ્વારકા જોવામાં આવે તો તે શંખ ના આકાર માં દેખાય છે.
બેટ દ્વારકાના અન્ય કેટલાક નામ છે – રમણદીપ એટલે કે રમણીય દ્વીપ, કૃષ્ણ વિલાસ નગરી એટલે કે કૃષ્ણની આમોદ નગરી, કલારકોટ વગેરે.
બેટ દ્વારકાનો ઇતિહાસ અને સંબંધિત વાર્તાઓ
દ્વારકા વિશે આપણે બધા જાણીએ છીએ કે તે કૃષ્ણ એ વસાવેલી નગરી અને સુવર્ણ શહેર હતું. તેથી જ કૃષ્ણને દ્વારકાધીશ કહેવામાં આવે છે. કૃષ્ણને રણછોડ રાય પણ કહેવામાં આવે છે. રણછોડ એટલે જે રણ મેદાન છોડી ને ભાગી ગયો હોય. કૃષ્ણ પોતાના પ્રજાઓને કંસના અત્યાચારથી બચાવવા મથુરા છોડી દીધું હતું. તેમણે પોતાની પ્રજા માટે દ્વારકામાં એક નવું નગર વસાવ્યું. આજે પણ દ્વારકાના લોકો એકબીજાને જય દ્વારકાધીશ તરીકે અભિવાદન કરે છે.
સોળ હજાર એકસો આઠ રાણીઓનો નો મહેલ
તમે કૃષ્ણની સોળ હજાર રાણીઓ વિશે જાણો છો. પરંતુ ઘણા લોકો આ વિષયથી ભ્રમિત છે. જોકે કૃષ્ણ ને 8 રાણીઓ હતી. કૃષ્ણએ નરકાસુર દ્વારા અપહરણ કરાયેલ લગભગ 16,000 રાજકુમારીઓને મુક્તિ આપી. સમાજમાં બહિષ્કૃત થવાના ડરથી, તેમણે કૃષ્ણને વિનંતી કરી કે કૃષ્ણ તેમની સાથે લગ્ન કરે અને બેટ દ્વારકામાં તે બધા માટે જુદા જુદા મહેલો બનાવ્યા. જ્યારે કૃષ્ણ નું રાજપાટ ગોમતી દ્વારકામાં હતુ. હાલમાં, તમે ફક્ત તે વિશાળ સુવર્ણ દ્વારકાનો એક નાનો ભાગ જ જોઈ શકશો.મોટો ભાગ સમુદ્રની નીચે છે.
શ્રી કૃષ્ણ-સુદામા બેટ દ્વારકાની મુલાકાત
આપણે બધા સુદામા-કૃષ્ણ મિત્રતાની વાતો સાંભળી અને વાંચી છે. આવી વાર્તાઓ હજી પણ આપણા માટે પ્રેરણારૂપ છે. ચાલો તે વાર્તાને ફરી એક વાર પુનરાવર્તિત કરીએ. નિર્ધન બ્રાહ્મણ-પુત્ર સુદામા અવંતિકા અથવા ઉજ્જૈનનાં સંદીપની આશ્રમમાં બાલકૃષ્ણના સહપાઠી હતા. યોગ્ય સમયે કૃષ્ણ રાજા બન્યા પણ સુદામા ગરીબ રહ્યા.
પત્ની ના આગ્રહ પર, તે એકવાર કૃષ્ણને મળવા પોરબંદરથી દ્વારકા આવ્યા હતા. ગરીબીને લીધે, તે ફક્ત એક મુઠ્ઠીભર કાચા ચોખાને ભેંટ તરીકે લાવ્યા હતા. કૃષ્ણાએ સુદામા ના હાથ થી ચોખા લઈ ને તેને ખાધા અને પછી કશું પણ કહ્યા વગર સુદામા ની પરિસ્થિતિ જાણી લીધી અને ખૂબ જ ઉત્સાહથી ચોખા ખાધા. પરિસ્થિતિથી અજાણ, સુદામા જ્યારે ઘરે પહોંચ્યા ત્યારે બાળકો અને પત્ની ને ધાન્ય અને સંપત્તિથી ભરેલા ખુશખુશાલ જોયા.આવી હતી કૃષ્ણ સુદામાની મિત્રતા.
આ અમુલ્ય મિત્રતાની મહાનતા સમજાવવા માટે, આ વાર્તા ઘણીવાર બાળકો ને કહેવામાં આવતી. તમે દ્વારકાધીશ મંદિરની અંદર આ વાર્તા જરૂર થી સાંભળી હશે. ત્યાં તમને આગ્રહ કરવા માં આવશે કે તમે પણ મંદિર ના બ્રાહ્મણોને ચોખાનું દાન કરો. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ સુદામાની જેમ, તમારું ઘર પણ ધાન્ય થી ભરાશે.
શંખાસુરા અને શંખોડર તીર્થયાત્રા
તમે કદાચ કૃષ્ણ દ્વારા શંખાસુરા નામના રાક્ષસના વધ ની કથા સાંભળી હશે. પોતાના ગુરુ સંદિપાનીના પુત્રને બચાવવા માટે કૃષ્ણે પાંચજન્ય નામના શંખમાં રહેતા શંખાસુરને મારી નાખ્યા. દંતકથાઓ અનુસાર, પ્રભાસ પ્રદેશ જ્યાં શંખસુરા રહેતો હતો તે હાલમાં બેટ દ્વારકા છે. બેટ ઘાટ અને દ્વારકાધીશ મંદિરથી 1 કિ.મી. દૂર અહીં શંખ સરોવર નામનો એક પવિત્ર જળાશય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે કૃષ્ણે ત્યાં જ શંખસુરાની હત્યા કરી હતી. તમે હજી પણ શંખ સરોવરને અહીં જોઈ શકો છો. શંખ સરોવર ના કાંઠે પક્ષીઓ ને જોઇને તમારું મન પણ ભરાઈ આવશે. શંખ સરોવરના કાંઠે એક નાનું પ્રાચીન શિવ મંદિર પણ છે.
મીરાબાઈના જીવનની અંતિમ ક્ષણો
એ તો બધા જ જાણે છે કે મેવાડના ચિત્તોડગઢ ની રાણી મીરાબાઈ નાનપણથી જ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના ભક્ત હતા. પરંતુ, શું તમે જાણો છો કે મીરાબાઈએ તેમના જીવનની અંતિમ ક્ષણો બેટ દ્વારકામાં વિતાવી હતી? વાર્તાઓ અનુસાર લગ્ન પછી પણ મીરાબાઈ કૃષ્ણ ભક્તિમાં લીન રહેતા હતા. રાજમહેલની અપેક્ષાઓ અને ષડયંત્ર થી હતાશ થઈને આખરે તેમને રાજમહેલ ત્યાગ કરવાનો નિર્ણય લીધો. અને તેઓ બાળ કૃષ્ણ ની નગરી વૃંદાવન આવી ગયા. તેમણે પોતાનું આખું જીવન કૃષ્ણના ગીતો ગાવામાં અને ગીતો ની રચના સમર્પિત કર્યું. ગામે ગામે પ્રવાસ કરીને મીરાબાઈએ કૃષ્ણ ભજન ગાયાની અને તેમની ખ્યાતિ ચારે બાજુ ફેલાવા લાગી.
જીવનના અંતિમ ક્ષણોમાં બેટ દ્વારકા પહોંચ્યા, તેમણે મંદિરને ભોગ લગાવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. તેમની ખ્યાતિથી અવગત પંડિતોએ તેની મંજૂરી આપી. મંદિરની અંદર કૃષ્ણ ની ભક્તિ દ્વારા તેઓ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણમાં વિલીન થઈ ગયા. તેમના પવિત્ર વસ્ત્રો કૃષ્ણની પ્રતિમાને અર્પણ કરવામાં આવ્યા હતા. આ દંતકથા પર વિશ્વાસ કરવો તે તમારી શ્રદ્ધા પર આધારિત છે. આ કથા ચોક્કસપણે સૂચવે છે કે મીરાબાઈએ તેમના અંતિમ ક્ષણો બેટ દ્વારકામાં વિતાવ્યા હતા. તેથી જ મેં અહીં આ વાર્તાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
બેટ દ્વારકાના મંદિરો
તમે અનુમાન લગાવશો કે કૃષ્ણ ની નગરી બેટ દ્વારકામાં ઘણા મંદિરો હશે. પરંતુ બેટ દ્વારકાની જીવનરેખા દ્વારકાધીશ મંદિરની આસપાસ ફરે છે. મોટાભાગના મુસાફરો આ મંદિર જોવા માટે આવે છે. ભાગ્યવશ મેં દ્વારકાધીશ મંદિર તેમજ કેટલાક અન્ય મંદિરો જોયા. આ બધા જ અનુભવ તમારી સાથે શેર કરવા માંગુ છું.
બેટ દ્વારકાનું દ્વારકાધીશ મંદિર
દ્વારકાધીશ મંદિર બેટ દ્વારકાનું સૌથી વિશેષ મંદિર છે. આ કારણોસર, ઓખાથી અહીં લાખો ભક્તો નૌકા ની સવારી કરી ને અહી આવે છે. જોકે બેટ દ્વારકામાં ઘણા મહત્વપૂર્ણ મંદિરો છે.
જ્યાં સુધી દ્વારકાધીશ મંદિરની વાત છે તો એવું માનવામાં આવે છે કે અહીં સ્થાપિત શ્રી કૃષ્ણની મૂર્તિ ને ખુદ રુક્મણી દેવીએ સ્થાપિત કરી હતી.તેમણે આજથી લગભગ 524 વર્ષ પહેલાં શ્રી કૃષ્ણ ના દેહ ત્યાગ ના સમયે આ પ્રતિમા સ્થાપિત કરી હતી. આપણે જાણીએ છીએ કે રુક્મિણી કૃષ્ણની પટરાણી હતી, અને તેણીની 8 મુખ્ય રાણીઓમાંની એક છે. આશ્ચર્ય ની વાત એ છે કે બેટ દ્વારકાના આ મંદિર સંકુલમાં રુકમણી દેવીનું એક પણ મંદિર નથી.
દ્વારકાધીશ મંદિરમાં ઘણા દૈનિક અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે જેમાં મુખ્યત્વે 13 વખત ભોગ, 9 વખત આરતી અને 22 દેવ દર્શનનો સમાવેશ થાય છે.
નાથદ્વારા મંદિરની જેમ બેટ દ્વારકાના આ શ્રી કૃષ્ણ મંદિરમાં પણ શિખર નથી. અન્ય ઘરોની જેમ, તેની છત પણ સામાન્ય રીતે સપાટ હોય છે. આની પાછળનું કારણ જાણવા નથી માગતા? આ કારણ છે કે દ્વારકાધીશ મંદિર એ પારિભાષિક રૂપ નું એક મંદિર છે, પરંતુ વાસ્તવમાં તે કૃષ્ણનું નિવાસ સ્થાન હતું જ્યાં તેઓ તેમના પરિવાર સાથે રહેતા હતા.
દ્વારકાધીશ મંદિર ના પરિસર માં આવેલા અન્ય મંદિરો
બેટ દ્વારકાના દ્વારકાધીશ મંદિર ના પરિસર ની અંદર, કૃષ્ણ તેમજ તેમના પરિવારના સભ્યોના મંદિરો પણ છે. જે નીચે મુજબ છે-
રાધિકા રાણી મંદિર – રાધા ને દ્વારકામાં ગોલોકાની રાણી તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા. રાધાને સમર્પિત આ મંદિરના લાકડાના દરવાજા અને કોતરવામાં આવેલા કોષ્ઠક આ મંદિરની સુંદરતામાં વધારો કરે છે. જ્યાં કૃષ્ણ હશે ત્યાં ચોક્કસ રાધા હશે. પરંતુ રાધાજી કૃષ્ણના પ્રિય મિત્ર હોવા છતાં રાધા નું મંદિર સંકુલની બહાર સ્થિત છે. સંકુલમાં ફક્ત શ્રી કૃષ્ણ, તેમના ભાઈઓ, તેમના પુત્રો અને પત્નીઓનાં મંદિરો છે.
આ મંદિરમાં રાધાજીની ઉત્સવની મૂર્તિ છે એટલે કે મૂર્તિ અચલ નથી. આનો અર્થ એ કે તેમની મૂર્તિઓ અહીં સતત સ્થાપિત થતી નથી, પરંતુ તે વિશેષ લાવવામાં અને અહીં લેવામાં આવે છે. જો તમારે રાધાજીની મૂર્તિ જોવી હોય તો, તો તમારે અહીં શ્રાવણ મહિનામાં આવવું પડશે. શ્રાવણ માસમાં તેમની મૂર્તિ ને એક મહિના માટે બહાર કાઢવામાં આવે છે. શરદ પૂર્ણિમાના દિવસે પણ તેમની મૂર્તિ ને બહાર લાવવામાં આવે છે.
દ્વારકાધીશ મંદિર – દ્વારકાધીશ મંદિરનું મુખ્ય આકર્ષણ શ્રી કૃષ્ણજીની મૂર્તિ છે, જેની રચના ખુદ રુક્મિણીએ કરી હતી. તેમની મૂર્તિ જોઈને તમારું મન પ્રસન્ન થશે. આખા દિવસ માં તેમને જુદા જુદા શૃંગાર માં સજ્જ કરવા માં આવે છે. જો તમે જન્માષ્ટમીના દિવસે અહીં આવશો તો શૃંગાર ની ચરમ સીમા ની ઝલક તમને જોવા મળશે. કૃષ્ણ મંદિરના રજત દ્વાર પર તમે સૂર્ય, ચંદ્ર, શંખ, ચક્ર, ગદા અને પદ્મ જોઈ શકો છો. દ્વાર ના નીચે ના ભાગ માં શ્રી કૃષ્ણ ગોવાળ ના રૂપમાં કોતરવામાં આવેલ છે જે ગૌમાતા સાથે ઉભેલા વાંસળી વગાડે છે.
બલારામ – શ્રી કૃષ્ણના મોટા ભાઈ, બલરામાનું અહીં ત્રિવિક્રમના રૂપમાં દર્શાવામાં આવ્યું છે. ચાર ભુજાધારી ત્રિવિક્રમની કાળી પથ્થરની મૂર્તિ પ્રાચીન સમય માં ખૂબ જણાતી હતી.
કૃષ્ણ-રૂક્મિનીનો પુત્ર પ્રદ્યુમન અહીં કલ્યાણ રાય તરીકે હાજર છે.
પુરુષોત્તમ રાય – તેમને અધિક માસ ના ભગવાન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. હિંદુ કેલેન્ડર પ્રમાણે દર 3-4 વર્ષ પછી વધુ મહિનો એટલે વધુ એક મહિનો. ભૂરા રંગ ના પત્થરમાંથી બનેલી પુરુષોત્તમ રાયની પ્રતિમા ની પાસે તેમનો પલંગ પણ છે.
દેવકી મંદિર – તમે દેવકીને સમર્પિત કોઈ મંદિર જોયું નહીં હોય. જ્યાં કૃષ્ણની પ્રતિમા આવેલી છે, ત્યાં જ ભૂરા રંગના પત્થરથી બનેલી દેવકીની પ્રતિમા પણ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. તમે અહીં એક અદભૂત દૃશ્ય જોશો. દ્વારકામાં ક્યાંય માતા યશોદાનો ઉલ્લેખ નથી. કૃષ્ણને સમર્પિત મંદિરની અંદર માંતા દેવકી જ રહે છે.
જ્યારે તમે મુખ્ય પ્રાંગણ માં જશો, ત્યારે તમે ઘણા અન્ય મંદિરો જોશો. જે મંદિરો નીચે મુજબ છે.
મહાલક્ષ્મી મંદિર – તમને આશ્ચર્ય થશે કે કૃષ્ણ મંદિરની અંદર મહાલક્ષ્મીનું મંદિર! અહીં રૂક્મિણીને મહાલક્ષ્મીનો અવતાર માનવામાં આવે છે. તેથી કૃષ્ણના પટરાણી તરીકે મહાલક્ષ્મીની સ્થાપના થયેલ છે. અહીં તેનું પોતાનું એક મંદિર છે જ્યાં તેની પ્રતિમા કાળા પથ્થરમાં સ્થાપિત છે.
માધવ રાય જી – માધવ રાયજી વિશે જાણકારી ના હોવાને કારણે મેં થોડી પૂછપરછ કરી. મને કહેવામાં આવ્યું કે માધવ રાય કૃષ્ણના કાકા હતા. તમને જણાવી દઇએ કે તેઓ પ્રયાગમાં યોજાનારા કુંભમેળાના પ્રમુખ દેવતા છે.
કૃષ્ણની કુલ દેવી અંબાજી હતી. તેથી તેમનું મંદિર અહીં હોવું આવશ્યક છે. મને પણ આ મંદિરની મુલાકાત લેવાનો લહાવો મળ્યો.
પ્રાંગણ ની એક બાજુ મેં જોયું કે એક પંડિત ચારે બાજુથી ભક્તોથી ઘેરાયેલ બેઠા હતા અને તે થોડી માહિતી આપી રહ્યા હતા. નજીક જઇને મે જોયું તો તેઓ ભક્તોને બેટ દ્વારકાની વાર્તા કહી રહ્યા હતા. તેમણે કૃષ્ણ સુદામાની મિત્રતા અને શંખસુરાની વાર્તા સંભળાવી. ભક્તોને દ્વારકા દર્શનનું મહત્ત્વ સમજાવતા તેમણે મંદિરમાં ચોખાનું દાન પણ સૂચવ્યું.
ત્યાંથી આગળ જતા મેં ગોવર્ધન મંદિર જોયું. આગળ શેષાવતાર મંદિરમાં શેષાવતારની પ્રતિમા હતી જેની ટોચ પર શેષનાગની છત્રી હતી.
પરિસરમાં, મેં કળિયુગના ભગવાન સત્યનારાયણનું મંદિર પણ જોયું. મંદિરની અંદર જઈને, આરસથી બનાવેલી તેની સુંદર મૂર્તિ જોઈને હું રોમાંચિત થઈ ગયો.
સાક્ષી ગોપાલ, આ એક ઉત્સવની મૂર્તિ છે જે બેટ દ્વારકાના દ્વારકાધીશજીની અચલ મૂર્તિની એવજ માં યાત્રા કરે છે. તે દ્વારકા ધામના તીર્થ યાત્રા ના દેવ માનવામાં આવે છે. તેથી, જ્યારે પણ તમે અહીં દ્વારકા ધામની યાત્રા પર આવશો, ત્યારે સાક્ષી ગોપાલ ની મુલાકાત જરૂર થી લેવી અને જે તમારું રક્ષણ કરશે. આ મારો પ્રથમ અનુભવ હતો જ્યારે મેં દેવને દ્વારકા યાત્રાની સામે ભક્તો દ્વારા ઉભા જોયા.
લક્ષ્મી નારાયણ, અર્થ શક્તિ સાથે વિષ્ણુ. બેટ દ્વારકાના દ્વારકાધીશ મંદિરમાં કાળા પથ્થરથી બનેલ લક્ષ્મીનારાયણની જોડીની પ્રતિમા છે.
તમે કૃષ્ણના પુત્ર અને પૌત્રના મંદિરો ક્યાંય જોયા છે? જો નહીં, તો તમે અહીં ચોક્કસપણે આવા મંદિરો જોશો. મેં અહીં કૃષ્ણ પુત્ર પ્રદ્યુમન અને પૌત્ર અનિરુધના મંદિરો પણ જોયા. કૃષ્ણના કુલપતિ એટલે કે કુલગુરુ દુર્વાસાને સમર્પિત એક મંદિર પણ અહીં સ્થાપવામાં આવ્યું છે.
જામવંતી – તે કૃષ્ણની બીજી પત્ની અને રીંછ રાજા જાંબવંતની પુત્રી હતી.
સત્યભામા – તે કૃષ્ણની ત્રીજી પત્ની અને દ્વારકાના ખજાનચી સત્યજીત ની પુત્રી હતી.
ગરુડ – તમે પૌરાણિક કથાઓમાં ગરુડ વિશે વાંચ્યું હશે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે દ્વારકાધીશ મંદિરની અંદર પણ ગરૂડ નું યોગ્ય સ્થાન છે. મને કહેવામાં આવ્યું કે વિષ્ણુ એટલે કે કૃષ્ણનું વાહન ગરુડ દરરોજ સવારે ભગવાન કૃષ્ણને તેની પીઠ પર બેસાડી ને ગોમતી દ્વારકા લઈ જતા હતા.
ગણેશ મંદિર – તમે મંદિરના સંકુલમાં પ્રવેશતા જ જે પહેલા દેવતા જોશો તે ગણેશજી છે. આ મંદિરમાં ગણેશની સ્થાયી પ્રતિમા સ્થાપિત છે.
દ્વારકાના કૃષ્ણ મંદિરની એક અનોખી વાત મારા ધ્યાનમાં આવી. અહીં, દરેક પંડિતો દરેક ભગવાન અથવા દેવી વિશે માહિતી આપતી વખતે કૃષ્ણનો સંદર્ભ જરૂર થી આપે છે. ભગવાન અને દેવીના મહત્વની પ્રશંસા કરતી વખતે, તેઓ કૃષ્ણ સાથેના તેમના સંબંધો અને પ્રસંગોમાં પણ કૃષ્ણ નું નામ લેતા થાક્તા નથી. તેઓ અન્ય દૈવી અસ્તિત્વ સાથે આ દેવતાઓના સંબંધ વિશે પણ માહિતી આપે છે.
આ મંદિરોની મુલાકાત લીધા પછી, મેં બેટ દ્વારકા સ્થિત શ્રી કૃષ્ણ મંદિરના વાસ્તુ ને જોવામાં થોડી ક્ષણો પસાર કરી. મને મંદિરની દીવાલ પ્રમાણમાં નવી લાગે છે. મંદિર ની ભીંતો પર કૃષ્ણલીલાના કોતરવામાં આવી હતી. બાલકૃષ્ણ હાંડી થી માખણની ચોરી કરે છે, કદમ્બના જંગલમાં કૃષ્ણ વાંસળી વગાડે છે, ગોવર્ધનધારીને પોતાની ગૌણતામાં ગોવર્ધન પર્વત ઉપાડે છે, હાથી ને પૂંછડી દ્વારા પકડેલ કૃષ્ણ. મને લાગે છે કે અન્ય ઘણા મોટા દ્રશ્યો પણ પેઇન્ટ કરી શકાય છે.
રાણીઓના મંદિરોના બહાર ના ખડકો પર, મેં લાલ રંગમાં હથેળીઓ ના ચિન્હ જોયા. ઉત્સુકતા પૂર્વક આ વિશે હું પંડિતજી પાસેથી જાણવા માંગતો હતો. તેમણે મને કહ્યું કે દીવાળી અને હોળી જેવા તહેવારો દરમિયાન હથેળીઓ દ્વારા આ રીતે ખડકો ને ચિહ્નિત કરવામાં આવે છે.
દાંડી હનુમાન મંદિર
દાંડી હનુમાન મંદિર દ્વારકાધીશ મંદિરથી લગભગ 5 કિમી દૂર છે. ત્યાં પહોંચવા માટે આપણે કૃષ્ણ મંદિરની સામે થી રિક્ષા લેવી પડશે. પરંતુ ત્યાં પહોંચ્યા પછી, અમને અમારી દાદીની યાદ આવી. રસ્તાના નામેા ઉબડ ગાબડ રસ્તા અને બેટ દ્વારકા માંટે એક સાંકડી ગલી જે બંને બાજુ સમુદ્ર થી ઘરાયેલ છે. દરિયા કાંઠેથી, અમારી રિક્ષા મંદિર પાસે પહોંચી. મંદિરની બહાર થોડી નાની દુકાનો પણ દેખાઈ.
જલદી જ હું મંદિરની નજીક ગયો, મારો કર્ણ હનુમાન ચાલીસાના મધુર સૂરથી ભરાઈ ગયા. મેં મારા સ્વરજાપ ને તેમના સ્વર સાથે પણ મર્જ કર્યા. મંત્રોચ્ચારના અંતે મંદિર ના દ્વાર ખૂલે તેની રાહ જોવા લાગી. તે હંમેશાં સંપૂર્ણ રીતે લોકોનું મંદિર છે. તેની પર કોઈ રાજકીય અધિકાર નથી. એક ધર્મશાળા મંદિરની બાજુ માં બાંધેલી હશે.
મંદિરનો આંતરિક ભાગ ખૂબ જ નાનો છે. એવું લાગી રહ્યું હતું કે જાણે તે નાનું ગુફાનું મંદિર હોય. અંદર બે મૂર્તિઓ જોવા મળી હતી. એક મૂર્તિ હનુમાનજીની હતી, જે ધરતી માં સમાતી હોવાનું લાગે છે. બીજી મૂર્તિ હનુમાજીના પુત્ર મકરધ્વજની છે. તેથી તેને પિતા-પુત્ર મંદિર કહેવામાં આવે છે.
રાવણ ભ્રાતા આહિરવન અને પાતાળ રાજા મહિરાવન દ્વારા શ્રી રામ અને લક્ષ્મણના અપહરણની કથા તમે બધાએ સાંભળી હશે. એવું માનવામાં આવે છે કે પુત્ર ઇન્દ્રજિતની મૃત્યુ પછી રાવણની વિનંતીથી બંને દિવ્ય પુરુષો રામ અને લક્ષ્મ નું અપહરણ કરવામા આવ્યું હતું. તે સરળતાથી અર્થઘટન કરી શકાય છે કે બેટ દ્વારકા દ્વીપ નો ઇતિહાસ કૃષ્ણ યુગ કરતાં વધુ પ્રાચીન છે.
અહીંના રહેવાસીઓનું માનવું છે કે જો તમે આ મંદિરમાં રહેતા હનુમાનને સોપારી અર્પણ કરો છો, તો તે તમારી બધી મનોકામના પૂર્ણ કરશે.
મીરા બાઇ મંદિર
બેટ દ્વારકાની એક ગલીમાં મેં મીરા બાઇને સમર્પિત એક નાનું મંદિર પણ જોયું.
બેટ દ્વારકાનો સરોવર (તળાવ)
બેટ દ્વારકા ખાતે, મેં બે મુખ્ય તળાવો જોયા. બંને તળાવની હાલત અત્યંત ઉપેક્ષિત હતી. આનું મુખ્ય કારણ સમુદ્રની નીચે સ્થિત પાણીની પાઈપો છે જેના દ્વારા બેટ દ્વારકાને પાણી પહોંચાડવામાં આવે છે. તમે ચોંકી જશો. બેટ દ્વારકાના લોકો ને હવે સરળતાથી પાણી મળી રહે છે. તેથી જ તેઓ આજ સુધી આ તળાવની ઉપયોગિતા અને તેમની સેવાઓને ભૂલી રહ્યા છે. આ તળાવોને લગતા દંતકથાઓ પણ લોકોને તેમની સંભાળ રાખવા માટે પ્રોત્સાહિત કરી શકી ન હતી. આ તળાવોની હાલત જોઈને મેં અનુમાન લગાવ્યું કે બીજા ઘણાં તળાવ પણ હશે જે ગાયબ થઈ ગયાં છે.
શંખ તળાવ
બેટ દ્વારકા ટાપુની લંબાઈ અને પહોળાઈ જોઇને શંખ તળાવ વિશાળ દેખાય છે. તેની આસપાસ ઘાટ અને શીંગો બાંધેલા છે. હું એપ્રિલમાં દ્વારકા ગયો. એપ્રિલ મહિનાની ગરમીને કારણે તળાવમાં પાણીનો થોડો જ જથ્થો બચ્યો હતો. આ પાણી ત્યાં ઉડતા પક્ષીઓની તરસ છીપાવી રહ્યું હતું. તળાવના પ્રવેશદ્વાર પાસે નીલકંઠનું નાનું મંદિર હતું. તેનો એક ભાગ પ્રાચીન હતો અને બીજો ભાગ પ્રમાણમાં નવો અને જાગૃત હતો.
આ તે જ જગ્યા છે જ્યાં દ્વારકાધીશ મંદિરથી સાક્ષી ગોપાલની મૂર્તિ પરિક્રમણ માટે આવે છે.
આ ઉપરાંત રામ નવમીના બે દિવસ પછી યોજાયેલા કૃષ્ણ-રૂક્મિનીનો લગ્ન સમારોહ પણ અહીં આવે છે.
રણછોડ તલાવ
નકશીકામ થી ભરપૂર પ્રવેશવાળો આ તળાવ પણ નાનો નહોતો. બરોડાના ગાયકવાડ રાજવંશ દ્વારા તેને બનાવામાં આવ્યો હતો.
બેટ દ્વારકાના લોકો
દ્વારકાની યાત્રા દરમિયાન મારો મુલાકાતી અને ડ્રાઈવર જયેશ બેટ દ્વારકાનો રહેવાસી છે. જ્યારે મેં તેને દ્વારકા વિશે કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેને મારી સાચી જિજ્ઞાસ ની ખબર પડી. તે મને સીધો દાદા પાસે લઈ ગયો. આનું કારણ મને મારા દાદા સાથે ઓળખાણ થયા પછી જ ખબર પડી. જયેશના 92 વર્ષીય દાદા, શ્રી વરસિંગ માલા રબારી બેટ દ્વારકાની એક લાઇબ્રેરીમાં કામ કરતા હતા. દુર્ભાગ્યે તે ગ્રંથાલયનો 2007 માં આવેલા ભૂકંપથી સંપૂર્ણ નાશ પામ્યો હતો. પરંતુ એવું કહેવાય છે કે જ્ઞાન નો ક્યારે પણ નાશ થતો નથી. તેમનો જીવંત દાખલો ખુદ શ્રી વરસિંહજી હતા. મારું સૌભાગ્ય એ હતું કે હું શ્રી વરસિંહેજીને મળ્યો અને દ્વારકા અને બેટ દ્વારકાની વાર્તાઓ સાંભળવા મળી.
વરસિંહજીએ મને ભાઈ મોહકમસિંહ વિશે પણ માહિતી આપી. ભાઈ મોહકમજી ગુરુ ગોવિંદજીના પાંચ પ્યારા માં ના એક હતા અને બેટ દ્વારકાના રહેવાસી પણ હતા. તેમની યાદમાં શંખ સરોવર પાસે એક ગુરુદ્વારા પણ બનાવવામાં આવ્યું છે. શીખ ધર્મના શપથ લેનારા 5 પ્રથમ શીખને પાંચ પ્યારા કહેવામાં આવે છે. તેથી, શીખ ધર્મને અનુસરે તેવા ભક્તો માટે બેટ દ્વારકા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ તીર્થસ્થાન છે.
બેટ દ્વારકાની વસ્તી આશરે 10,000 છે, જેમાં 8000 મુસ્લિમો અને 2000 હિંદુઓ છે. મોટાભાગના મુસ્લિમ સમુદાય માછીમારીનો વ્યવસાય કરે છે, ત્યારે હિન્દુઓનું અસ્તિત્વ દ્વારકાધીશ મંદિરના અર્થતંત્ર પર નિર્ભર છે. તેથી, તમે કહી શકો છો કે કૃષ્ણ હજી પણ તેમની પાછળ છે.
રાબરી – ભરવાડોનો આ સમુદાય ક્યાંક બેટ દ્વારકાની ઐતિહાસિક ધરોહર છે.
બેટ દ્વારકાની યાત્રા – કેટલીક ટિપ્સ
- બેટ દ્વારકા પહોંચવા માંટે ઓખાથી નૌકા સવારી જ એકમાત્ર સાધન છે. દ્વારકા ના મુખ્ય ભૂમિ ભાગ થી બેટ દ્વારકા દ્વીપ ની વચ્ચે એક પુલ બનાવવાની યોજના બનાવવામાં આવી છે, પરંતુ તેના બાંધકામમાં થોડો સમય લાગશે.
- નૌકા સવારી સવારે 6 થી સાંજના 4 વાગ્યા સુધી ઉપલબ્ધ છે. બેટ દ્વારકાના મોટાભાગના મંદિરો બપોર પછી બંધ થઈ જાય છે અને સાંજના પાંચ વાગ્યાની આસપાસ ખુલે છે. તેથી પ્રથમ સ્ટ્રોક, જ્યારે વધુ ભક્તો આવે છે અને સાંજે, નૌકાની સેવાઓ મંદિર ખુલ્યા પછી વધુ હોય છે.
- મંદિરની અંદર ફોટા પર પ્રતિબંધ છે.
- બેટ દ્વારકામાં ખાવા પીવાની સગવડ નથી. તેથી, હું સૂચવું છું કે તમે સવારના નાસ્તા પછી અહીં આવો અને બપોરના ભોજન દ્વારા મુખ્ય દ્વારકા પહોંચો.
- બોટલ નું પાણી ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ તમારી પાણીની બોટલ ભરેલી રાખો. તે વધુ યોગ્ય રહેશે.
- તમે ઓટો રિક્ષા દ્વારા બેટ દ્વારકા ટાપુની પણ મુલાકાત લઈ શકો છો. પરંતુ જો તમારી પાસે પૂરતો સમય હોય અને તડકો ઓછો હોય, તો તમે પદયાત્રા પણ સરળતાથી કરી શકો છો.
- બેટ દ્વારકામાં રહેવા માટે સારી હોટલ નથી. મોટાભાગના પર્યટકો દ્વારકા હોટલોમાં રહે છે.
- દ્વારકાથી બેટ દ્વારકા સુધીની અનેક આયોજિત યાત્રાઓ છે. તમે તેમનો લાભ લઈ શકો છો.
આવાજ સરસ લેખો અથવા આવનારા પાર્ટ ની અપડેટ માટે અમારા ફેસબુક પેજને લાઈક કરી સાથે સાથે FOLLOWING માં જઈ see first કરજો એટલે તમને તરત અપડેટ મળશે.
જો તમને આ માહિતી સારી લાગી હોય તો અમને કમેન્ટ સેક્શન માં જરૂર જણાવજો.. આવી અવનવી માહિતી જાણવા માટે અમારું પેજ “ફક્ત ગુજરાતી” લાઈક કરો અને તમારા મિત્રો તથા સગા સંબંધીઓ સાથે શેર જરૂર કરજો…
નોંધ : આ લખાણ ની કોપી કરતા પહેલા અમારી લેખિત મંજુરી લેવી જરૂરી છે.
Author : FaktGujarati Team