પુષ્કર એક પ્રાચીન તીર્થસ્થળ છે જેનો ઉલ્લેખ ભારતીય શાસ્ત્રોમાં અનેક પૌરાણિક કથાઓમાં કરવામાં આવ્યો છે. લોકો તરત જ તેનો સંબંધ સંપૂર્ણ વિશ્વના એક બ્રહ્મા મંદિરની મિથ્યા સાથે જોડે છે. બીજા સ્થળોએ પણ બ્રહ્માજીના ઘણા મંદિરો જોવા મળે છે. હા! તે બીજી વાત છે કે બ્રહ્માજીનું મંદિર સામાન્યતઃ દેખાતા નથી. તેમના દર્શન દુર્લભ છે. અહીં બ્રહ્માજી સંબંધિત ઘણી ગેરસમજાણો અને દંતકથાઓ હજુ પણ જીવંત છે.
એવું માનવામાં આવે છે કે ધરતી પર માનવ જાતિના ચાર યુગોમાં દરેક યુગનો સંબંધ એક મુખ્ય તીર્થસ્થળ સાથે છે. પ્રથમ યુગ એટલે કે સતયુગનો સબંધ નૈમિષારણ્ય સાથે, બીજો યુગ એટલે કે ત્રેતાયુગનો સંબંધ પુષ્કર સાથે, ત્રીજો યુગ એટલે કે દ્વાપરયુગનો સંબંધ કુરુક્ષેત્ર સાથે તથા ચોથો યુગ એટલે કે વર્તમાનમાં રહેલા કળિયુગનો સંબંધ ગંગા સાથે છે. ગયા એક વર્ષે મેં આ ચારેય તીર્થસ્થળોના દર્શન કરવામાં સફળતા મેળવી હતી. મને એવો અનુભવ થયો જાણે હું સમય પાર કરીને પ્રાચીન કાળમાં પહોંચી ગઈ હોય.
પુષ્કર તળાવ:
આ તળાવ પુષ્કર શહેરના મધ્યમાં સ્થિત છે. સંપૂર્ણ શહેરનું જીવન પુષ્કર તળાવની આસપાસ ફરે છે. એક ટેકરી પર સાવિત્રી મંદિર આવેલું છે. અહીંથી સંપૂર્ણ શહેરનું મનોહર દ્રશ્ય જોવા મળે છે. તમે અહીંથી તળાવ, તળાવની આસપાસ વસેલું પુષ્કર શહેર તથા નગરની ચારેબાજુ આવેલી ટેકરીઓ જોઈ શકો છો. જો નસીબે સાથ આપ્યો તો તમે મેઘ ધનુષ્ય પણ જોઈ શકો છો, જેવી રીતે મેં જોયું હતું. આ મેઘધનુષ્ય તળાવ તેમજ આકાશની વચ્ચે એક પુલ જેવું લાગી રહ્યું હતું.
તળાવની ચારેબાજુ ઘાટ બનાવેલા છે. મોટાભાગના ઘાટોનું નિર્માણ જુદા જુદા રાજપુતાના શાસકોએ કર્યું હતું. તેના પર શાસકોનું નામ પણ અંકિત છે. કેટલાક ઘાટોના નામ તેની નજીક આવેલા મંદિરો સાથે જોડાયેલા છે જ્યારે કેટલાક ઘાટોના નામ તેની સાથે જોડાયેલી દંતકથાઓના આધારે રાખેલા છે.
પુષ્કર તળાવના મુખ્ય ઘાટ આ રીતે છે:
- બ્રહ્મા ઘાટ- બ્રહ્મા મંદિર નજીક આવેલો આ એક મુખ્ય ઘાટ છે.
- વરાહ ઘાટ- આ ઘાટ પ્રાચીન વરાહ મંદિર નજીક આવેલો છે.
- જયપુર ઘાટ- અહીંના વિશાળ તેમજ સર્વાધિક સ્વચ્છ ઘાટો માંથી એક છે.
- યજ્ઞ ઘાટ- અહીંનું પ્રાચીન સ્થળ માનવામાં આવે છે જ્યાં બ્રમ્હાએ યજ્ઞનું આયોજન કર્યું હતું.
- છીંકમાતા ઘાટ- અહીં પંદરમી સદીનું દેવી મંદિર છે જે દેવીના છીંકમાતા સ્વરૂપને સમર્પિત છે.
- દધિચી ઘાટ
- સપ્તર્ષિ ઘાટ
- ગૌ ઘાટ-અહીં ગાંધીજીની અસ્થિઓનું વિસર્જન કર્યું હતું ત્યારબાદ તેનું નામકરણ ગાંધીઘાટ કરવામાં આવ્યું છે.
- ગ્વાલિયર ઘાટ જેનું નિર્માણ ગ્વાલિયરના સિંધિયા વંશે કર્યું હતું.
- કોટા ઘાટ જે કોટાના રાજાએ બનાવ્યું હતું.
- કરણી ઘાટ
- શિવ ઘાટ
- ગણગોર ઘાટ જ્યાં ગણગોરનો તહેવાર ઉજવવામાં આવે છે.
- ગોવિંદ ઘાટ જેનો સંબંધ શીખ ગુરુ, ગુરુ ગોવિંદ સિંગજી સાથે છે.
- સ્ત્રીઓ માટે જનાના ઘાટ
- ભદવાર ઘાટ અથવા નગરપાલિકા ઘાટ
- કપાલ મોચન ઘાટ
પુષ્કર તળાવની આસપાસ પ્રવાસ:
તળાવની આજુબાજુ પ્રવાસ કરતી વખતે તમે અહીં ઘણા નાના મોટા મંદિરો જોશો. તેમાંથી મોટાભાગે મંદિર શિવને સમર્પિત છે. તમે આસપાસ વિખરાયેલી ઘણી પ્રાચીન મૂર્તિઓ પણ જોશો. મને આ ખૂબ જ વિચિત્ર લાગ્યું. પૂછ્યું ત્યારે જાણ થઈ કે કોઈ ગામ વા ત્યાં મૂર્તિ ખંડિત થઈ જાય તો તે અહીં મૂકી જાય છે. આદર્શ રીતે તો તેને તળાવના પવિત્ર જળમાં સમર્પણ કરવું જોઈએ. પરંતુ તેને આત્મસાત કરવાની તળાવની પણ એક મર્યાદા છે.
ક્યાંક ક્યાંક દીવાલો પર ચિત્રો બનાવેલાં છે. પરંતુ તેમાં વારાણસીના ઘાટ જેવી ભવ્યતા નથી. દરેક ઘાટ પર નામ પટ્ટી લગાવેલી છે જેના પર ઘાટનું નામ તેમજ તેની ટુંકી જાણકારી લખેલી છે.
એક દ્રશ્ય તમને અત્યંત અનોખું જોવા મળશે. અહીં પંડિત લાલ બહીખાતામાં પુષ્કરમાં આવેલા યાત્રીઓના વંશનો સતત રેકોર્ડ રાખે છે.
આ સ્થળને તમે સરળતાથી રાજસ્થાનની શ્વેત નગરી કહી શકો છો. અહીંના મોટા ભાગના ઘાટ શ્વેત રંગમાં રંગાયેલા છે. હું શ્વેત રંગને બ્રહ્મા સાથે સંબંધિત પણ માનું છું.
કેટલાક દશકા પહેલા આ તળાવ મગર તથા માછલીઓથી ભરેલું હતું. તળાવના પાણીમાં ક્યારે પણ નૌકા વિહારની મંજૂરી ન હતી. પરંતુ જ્યારે ગાંધીજીની અસ્થિઓને અહીં વિસર્જન માટે લાવી હતી ત્યારે મગરોને અહીંથી કાઢવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. અહીંની છેલ્લી કેટલીક મગરોને તમે ભદવાર ઘાટની નજીક આવેલા એક નાનકડા મંદિરમાં જોઈ શકો છો.
પુષ્કરના ત્રણ પ્રાચીન તળાવો:
ઘણા લોકો માને છે કે મુખ્ય તળાવ જ પુષ્કરનું એકમાત્ર તળાવ છે. સત્ય એ છે કે અહીં ત્રણ પ્રાચીન તળાવ છે જેનો ઉલ્લેખ પદ્મપુરાણ જેવા શાસ્ત્રોમાં પણ કરેલો છે. અંતે તે સમયે મેં બીજા બે તળાવને પણ શોધી કાઢવાનો નિર્ણય કર્યો. આ ત્રણેય તળાવને જુદા જુદા નામે ઓળખવામાં આવે છે. કોઈ તેને બ્રમ્હા, વિષ્ણુ તેમજ રુદ્ર તળાવ કહે છે તો કોઈ તેને જયેષ્ઠ, મધ્યમ તેમજ કનિષ્ઠ તળાવ ના નામથી જાણે છે.
તેમાંથી બ્રહ્મા પુષ્કર મુખ્ય તળાવ છે, ઉપર જેનો ઉલ્લેખ મે હમણાં કર્યો છે.
રુદ્ર પુષ્કર:
આ એક ખૂબ જ મનગમતું તળાવ છે જે પુષ્કળ શહેરની બહારની સીમા પર આવેલું છે. જો તમે જયપુર તરફથી સડક માર્ગ દ્વારા પુષ્કર આવી રહ્યા છો તો શહેરમાં પ્રવેશ કરતા પહેલા જ તમે આ તળાવના દર્શન કરશો. તે બુઢા પુષ્કરના નામ થી વધારે પ્રખ્યાત છે.
આ તળાવના ઊંચા ઊંચા સુંદર ઘાટ છે જેને શિલાઓ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું છે. તળાવની પેલી બાજુ ટેકરીઓ છે જેનું પ્રતિબિંબ તળાવના શાંત પાણી પર ખૂબ જ મનોરમ્ય લાગે છે. ઘાટની નજીક સ્નાનકુંડ બનાવેલા છે. હું અહીં ગણેશ ચતુર્થી પછી તરત આવી હતી. ચારે બાજુ અનેક અભિષેકના ચિહ્નો સ્પષ્ટ દેખાઈ રહ્યા હતા. ગૌમાતાઓ આમથી તેમ ફરી રહી હતી જાણે સાંજની પદયાત્રાએ નીકળી હોય.
તળાવની ચારેબાજુ ઘણાં નાનાં મંદિરો છે. ઘાટની પાછળ એક નાનકડો બગીચો છે જેની નજીક એક નાનો બાવડી પણ છે. આ બાવડીને શ્રી ૧૦૮ શ્રી રુદ્ર ગૌમુખ કુંડ અથવા સિધુ રુદ્ર કુંડ કહેવામાં આવે છે. તેની એક બાજુ શિવનું એક નાનકડું મંદિર છે. કુંડની ચારે બાજુ ઘણા (આશરે ૧૦૮) શિવલિંગ છે. આ શિવલિંગ એક જ પટ્ટી પર છે. તેની સામે એક નાનકડો નદી બિરાજમાન છે.
જ્યારે હું અહી આવી હતી, અહીં કોઈપણ ભક્ત હાજર ન હતો. ફક્ત અમુક ગૌમાતા ઓ તેમજ કુતરાઓ આમતેમ ફરી રહ્યા હતા. કદાચ મારા દર્શનનો સમય સરખો ન હતો. આ એક સુંદર તળાવ છે. જો તે સ્વચ્છ હોત તો સોના ઉપર સુહાગો હોત.
વિષ્ણુ અથવા મધ્યમ પુષ્કર:
પુષ્કરનું મુખ્ય તળાવ તો ખૂબ જ લોકપ્રિય છે. તમે જેવા જ શહેરમાં પ્રવેશ કરશો, બુઢા તળાવ પણ તેમની હાજરીનો સંપૂર્ણ આભાસ કરાવે છે. શહેરમાં બધા જ એના વિશે જાણે છે. પરંતુ મધ્ય પુષ્કર મુખ્ય માર્ગથી છુપાયેલું છે. તે ક્યાં છે તે જાણવા અમને થોડો સમય લાગ્યો. તેની નજીક પહોંચ્યા પછી જ અમને તેની તરફ સંકેત કરતી સુચના પટ્ટીઓ જોવા મળી.
સંધ્યાના છેલ્લા પહોરમાં, મધ્યમ પડતા પ્રકાશમાં પણ હું એક સુંદર બાવડી જોઈ શકતી હતી જેની વચ્ચે એક ગોળાકાર કૂવો હતો. તેની ચારે બાજુ નાના મંદિરો હતા. ક્યાં આવેલી એક સુચના પટ્ટી મુજબ આ સ્થળ ચંદ્રા તેમજ સરસ્વતી નદીઓનો સંગમ સ્થળ છે. એક સમયે તે એક વિશાળ તળાવ હતું પરંતુ હવે અહીં ફક્ત એક બાવડી છે. ગુરુવારનો દિવસ આ તીર્થ માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ દિવસ છે.
રુદ્ર કુંડ તેમજ વિષ્ણુ પુરાણ, આ બંનેની સંરચના લાક્ષણિક સંરચના યુક્ત બાવડી ની છે જે આભાનેરીની ચાંદ બાવડી સમાન છે.
પાંચ પાંડવ તીર્થ:
તળેટીની નજીક એક નાનકડું નાગેશ્વર મહાદેવ મંદિર છે જેના પાંચ જુદા જુદા કુંડ છે. આ પાંચ કુંડ પાંચ પાંડવ ભાઈઓ સાથે સંબંધિત છે. તેમના નામ નાગ કુંડ, ચંદ્ર કુંડ, સૂર્ય કુંડ, પદ્મ કુંડ તથા ગંગા કુંડ છે. તમને કહેવામાં આવ્યું કે આ સ્થળ કાળ સર્પ દોષ નિવારણ માટે ખૂબ જ યોગ્ય માનવામાં આવે છે. તેના લીધે આ સ્થાન ખૂબ જ લોકપ્રિય છે. શહેરથી થોડું દૂર હોવાને લીધે અહીં સુધી પહોંચવા માટે તમારે કોઈ સ્થાનિય જાણકારની જરૂર પડશે.
પુષ્કરના દર્શનીય સ્થળો:
કોઈ બીજા તીર્થ સ્થળોની જેમ આ સ્થળ પણ મંદિરોથી ભરેલું છે. તમે ઈચ્છશો તો પણ તેને ગણી નહિ શકો. ચાલો તેમાંના કેટલાક મુખ્ય સ્થળોનો તમને પરિચય કરાવું છું.
બ્રહ્મા મંદિર:
બ્રહ્મા મંદિર અહીં સૌથી વધારે લોકપ્રિય મંદિર છે. તેનો સંબંધ પુષ્કર તળાવની રચના સંબંધિત દંતકથાઓ સાથે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ મંદિરનું નિર્માણ ઋષિ વિશ્વામિત્રે કર્યું હતું. પોતાની યાત્રા દરમિયાન આદિ શંકરાચાર્યએ પણ આ મંદિરની રચનામાં પોતાનું યોગદાન આપ્યું છે. ઔરંગઝેબે આ મંદિર ઉપર આક્રમણ કરીને તેને નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું. ત્યારબાદ રતલામના મહારાજાએ તેનું પુનઃનિર્માણ કર્યું હતું.
બ્રહ્મા મંદિર સાથે જોડાયેલી દંતકથાઓ:
પદ્મપુરાણ મુજબ, એક સમયે બ્રહ્માજી કમળની દાંડી દ્વારા અસુર વજ્રનાભનો વધ કરવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. આ પ્રક્રિયા વખતે તે કમળ ત્રણ જગ્યાએ પડ્યું. તે સ્થળો પર પુષ્કરના ત્રણ તળાવોની રચના થઈ.
બ્રહ્મા એ તેમાંથી વિશાળ તળાવ પર યજ્ઞ કરવાનો નિર્ણય કર્યો. રાક્ષસોથી તેમનું રક્ષણ કરવા માટે તેમણે આ તળાવની ચારેબાજુ ચાર ટેકરીઓની રચના કરી. ત્રણ ટેકરીઓ ઉપર આવેલા ત્રણ દેવીના મંદિરોમાંથી કોઈપણ મંદિરના દર્શન કરતી વખતે તમે આ ચાર ટેકરીઓ પણ જોઈ શકો છો.
યજ્ઞ કરવા માટે તેમને પત્ની સાવિત્રીની મદદની જરૂર હતી. પરંતુ સાવિત્રીને પહોંચતા મોડું થતું હતું. સમયના અભાવને લીધે તેમણે ગાયત્રી લગ્ન કર્યા તેમજ તેની સાથે યજ્ઞ કર્યો. તેથી સાવિત્રી ગુસ્સે થઈ ગઈ. તેમણે બ્રહ્માને શ્રાપ આપ્યો કે પુષ્કર સિવાય બીજા કોઈ સ્થળ પર તેમની પૂજા થાય. ત્યારબાદ તે નજીક જ ટેકરી પર જઈને ત્યાં જ રહેવા લાગ્યા તથા તે સ્થાનનું રક્ષણ કરવા લાગ્યા. જ્યારે ગાયત્રી બ્રહ્મા સાથે તે મંદિરમાં જ રહેવા લાગી.
બ્રહ્મા મંદિર એક ઊંચા પાયા પર આવેલું છે. તેની સામેની સીડી મંદિરના પ્રવેશ દ્વાર તરફ લઈ જાય છે. છત્રીઓ તેમજ મંદિરો લાક્ષણિક રાજસ્થાની વાસ્તુશૈલીમાં બનાવાયું છે. આ મંદિર જેટલું લોકપ્રિય છે, તે પ્રમાણમાં વિશાળ નથી. તેમાં એક મંડપ છે જેની અંદર વાદળી રંગના રંગાયેલા સ્તંભો છે. ગર્ભગૃહની ટોચ નારંગી રંગથી રંગેલી છે. મંદિરના આગણને સજાવતું એક સુંદર તોરણ પણ છે.
ચતુર્મુખી બ્રહ્મા મૂર્તિ:
અહીં બ્રહ્માની ચતુર્મુખ મૂર્તિ છે, જેની ડાબી બાજુ ગાયત્રી દેવીની મૂર્તિ છે. જમણી બાજુ આવેલી ટેકરી પર સાવીત્રી દેવી નો વાસ છે. પોતાના વાહન હંસ પર બેઠેલા બ્રહ્માના ચાર હાથોમાં અક્ષમાળા, કમંડળ, વેદ તથા કુશ છે. આજ પરિસરમાં બ્રહ્મા મંદિરની પાછળ અંબાજીને સમર્પિત એક નાનું મંદિર છે.એક તળ નીચે શિવજીને સમર્પિત કેટલાંક નાનાં મંદિરો છે.
જ્યારે ભક્તો આ મંદિરના દર્શન કરે છે તો પારંપરિક રૂપે તે પવિત્ર કુંડમાં સ્નાન કરે છે, બ્રહ્માના દર્શન કરે છે તથા ત્યારબાદ બીજા મંદિરોના દર્શન કરે છે.
પૂનમ તેમજ અમાસની રાત્રી આ મંદિર માટે ખાસ છે. ખાસ કરીને કાર્તિક પૂર્ણિમા જે દિવાળીના ૧૫ દિવસ પછી આવે છે તે સૌથી વધારે પવિત્ર માનવામાં આવે છે.
અટપ્તેશ્વર મંદિર:
અટપ્તેશ્વર મંદિર પુષ્કરનું પ્રાચીન મંદિર છે. તેની સપાટી ભૂતળ નીચે છે. અહીં પહોંચવા માટે કેટલીક સીડીઓ ઉતરીને એક સાંકડી સુરંગની અંદરથી આગળ જવું પડે છે, જ્યાંથી તમે એક નાનકડા કક્ષમાં પહોંચશો. અહીં એક પ્રાચીન શિવલિંગ આવેલું છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ શિવલિંગની શીલાનો રંગ એક દિવસમાં ઘણીવાર પરિવર્તિત થાય છે. હું આ ઘટનાના દર્શન કરી શકે નહીં પરંતુ આ એક રસપ્રદ ઘટના હોવી જોઈએ કેમકે શિવલિંગ સુધી સૂર્યનું એક પણ કિરણ પહોંચતું નથી.
દંતકથાઓ મુજબ આ તે સ્થાન છે જ્યાં બ્રહ્મા દ્વારા આયોજિત યજ્ઞમાં શિવ ભાગીદાર બન્યા હતા.
મંદિરની દિવાલો પર ઘણા પ્રાચીન ચિત્રો છે, જેના પર ગેરૂ રંગમાં બાર જ્યોતિર્લિંગ દોરેલા છે. આ ચિત્રો અસ્પષ્ટ થતા જાય છે તેમ છતાં તે અત્યંત સુંદર છે. મંદિરની અંદર આવેલા શિવલિંગને એક સાપ ઘેરી લે છે. કદાચ અહી શિવ તેમના નાગેશ્વર અથવા પશુપતિનાથ રૂપે બેઠા છે. અહીં આવેલી પ્રાચીન છબીઓ સૂચવે છે કે કોઈ એક સમયે અહીં વિશાળ મંદિર હશે.
પ્રાચીન મંદિરની નજીક એક નવું મંદિર આવેલું છે. માર્ગમાં આવેલી નંદીની મૂર્તિ અત્યંત જૂની લાગી રહી છે. આ બન્ને મંદિરોમાં પ્રાચીનતા તેમજ નવીનતા નું અદભૂત મિશ્રણ છે.
વરાહ મંદિર:
વરાહ ઘાટની નજીક આવેલું ફરાહ મંદિર એક પ્રાચીન મંદિર છે. મંદિરના મંચ પર ધર્મરાજાની એક વિશાળ મૂર્તિ છે. ગર્ભગૃહની અંદર વિષ્ણુના વરાહ અવતારની એક મનગમતી મૂર્તિ છે. આ મંદિર હવેલી જેવું લાગી રહ્યું હતું.
પરંતુ જ્યારે તમે મંદિરની પ્રદક્ષિણા કરતાં મંદિરની પાછળ જશો ત્યારે તમે મંદિરની પ્રાચીન પથ્થરની રચના જોઈ શકશો. મંદિરનો આ ભાગ મૂર્તિઓથી વંચિત છે જેણે કોઈ જગ્યાએ સ્થળની શોભા વધારી હશે. હું મંદિરની પાછળ બેસીને થોડો સમય વિચારમાં પડી ગઈ કે અંતે આ મૂર્તિઓ ક્યાં ગઈ. કોઈ સંગ્રહાલયમાં પ્રદર્શિત છે અથવા કોઈ ખાનગી સંગ્રાહકના સંગ્રહની શોભા વધારી રહ્યા છે કે ધરતીમાં અદ્રશ્ય થઇ ગઇ છે?
રંગનાથજીનુ જુનુ મંદિર:
રંગનાથજીનું મંદિર દક્ષિણ ભારતીય શૈલીમાં બનાવાયું છે જેનું ગોપુરમ અત્યંત વિશાળ છે. મંદિરનું પરિસર મોટું છે. પૂજારી પણ દક્ષિણ ભારતીય પદ્ધતિથી પૂજા કરે છે. પૂજા અર્ચનાના સમયે ભક્તોના પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ છે.
૧૧મી સદીમાં બનાવેલુ આ મંદિર વૈશ્યોના રામાનુજાચાર્ય સમુદાયનું છે. મુખ્ય મંદિર વિષ્ણુના રંગનાથજી અવતારને સમર્પિત છે. નજીકમાં જ લક્ષ્મી તેમજ કોડંબા ને સમર્પિત મંદિર છે. મંદિરની ચારેબાજુ મનગમતા ભિતચિત્રો છે.
મંદિર પ્રાકાર ની બહાર એક ઊંચો શિખર છે. અહીં તમારા દ્વારા ભરાયેલા રામનામ લેખનની પુસ્તિકાઓનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. આ મને ખૂબ જ રોચક લાગ્યું.
મંદિરના પરિસરમાં એક નાનું સંગ્રહાલય પણ છે જ્યાં મંદિરના વિભિન્ન ઉત્સવોમાં ઉપયોગમાં આવતા તથા આગળ ઉપયોગમાં આવનારા ઉત્સવ રથોને પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા છે. અહીં એક ચિત્ર ગેલેરી પણ છે જ્યાં પુષ્કરના પવિત્ર સ્થાનોના ચિત્રો છે. અહીં ફોટોગ્રાફી કરવાની મંજૂરી નથી.
નવું રંગનાથજી મંદિર:
જુના રંગનાથજી મંદિરની નજીક જ નવું રંગનાથજી મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર વિશે મને કોઈકે કથા સંભળાવી કે એક સમયે એક ધનવાન શેઠાણીને કોઈ કારણસર જુના રંગનાથજી મંદિરમાં પ્રવેશ કરતા રોક્યા હતા. ત્યારે તેમણે પોતાના માટે એક નવા રંગનાથજી મંદિરની સ્થાપના કરાવી.
વિશ્વકર્મા મંદિર– દેવતાઓના વાસ્તુ શિલ્પકાર વિશ્વકર્માને સમર્પિત.
દેવનારાયણ તેમજ રામદેવ મંદિર– આ ગુર્જર સમાજના ભક્તોનું મંદિર છે.
શનિ મંદિર– આ મહારાષ્ટ્રના શનિ શિંગળાપુર મંદિરનું પ્રતિરૂપ છે.
ગિરિધર ગોપાલ મંદિર– આ એક ખૂબ જ મનગમતું મંદિર છે. તેમની દીવાલો પર આકર્ષક ભીતચિત્ર છે. કોઈ સમયે આ પરશુરામાચાર્ય આશ્રમ હતો.
૧૦૮ મહાદેવ મંદિર– આજ નામના ઘાટ ઉપર આ મંદિર આવેલું છે.
એક ચોક પર એક ઉંચુ પાંચ માળનું હનુમાન મંદિર છે.
પુષ્કરનું દેવી મંદિર:
પુષ્કરમાં ત્રણ મુખ્ય દેવી મંદિર છે. આ ત્રણેય મંદિર ત્રણ ટેકરીઓ ઉપર છે જે પુષ્કરના તળાવ તેમજ શહેરની ચારે બાજુ આવેલું છે. ચાલો એક એક કરીને તેમના દર્શન કરીએ.
સાવિત્રી માતા મંદિર:
આ પુષ્કરના દેવી મંદિરોમાં સૌથી વધારે લોકપ્રિય મંદિર છે. તેનું કારણ કદાચ પુષ્કર શહેરની રચના સંબંધિત કથાઓ છે. સાવિત્રી મંદિર એક ત્રિકોણીય ટેકરી ઉપર આવેલું છે. અહીં પહોંચવા માટે બે રસ્તા છે. પહેલો રસ્તો ૪૦૦ સ્વચ્છ સીડીઓનો છે જ્યાંથી એક કલાકનો સમય લાગે છે. બીજો રસ્તો છે રજ્જુમાર્ગ અથવા રોપ વે જ્યાંથી આપણે ટેકરી પર ૫ થી ૬ મિનિટ માં પહોંચી જાય છે. જો તમે શારીરિક પરિશ્રમથી ગભરાતા નથી તો તમે ચાલતા ટેકરી ઉપર પહોંચવાનો આનંદ લઈ શકો છો.
આ એક નાનું મંદિર છે. અહીં સાવિત્રી તેમજ તેમની પુત્રી સરસ્વતીની સંગેમરમરની બનેલી મૂર્તિઓ છે. નજીક જ એક નાની દુકાન દેવીને અર્પણ કરવાની વસ્તુઓ વેચવાની છે. મેં આ પ્રાચીન મંદિરની અંદર થોડો સમય શાંતિથી વિતાવ્યો.
ટેકરી પર આવેલા આ મંદિરથી પુષ્કર શહેરનું અદભૂત દ્રશ્ય જોવા મળે છે. જય સાંજે હું નહીં આવી હતી ત્યારે પુષ્કર તળાવથી એક મેઘધનુષ્ય નીકળીને આકાશ સુધી પહોંચી રહ્યું હતું. ઉપરથી તમે જોઈ શકો છો કે કેવી રીતે આ ત્રણે દીકરીઓ પુષ્કર શહેરનું રક્ષણ કરે છે. પુષ્કર શહેર તેમજ તળાવનું મનોહર દ્રશ્ય ત્યાંની આધ્યાત્મિક તેમજ તેની સાથે જોડાયેલી દંતકથાઓ એક સાથે પ્રાપ્ત થવી એ એક અદ્ભુત અનુભવ છે.
એકાદશી માતા અથવા પાપ મોચીની માતા મંદિર:
આ મંદિર એક બીજી ટેકરી પર આવેલું છે. અહીં પહોંચવાનો એકમાત્ર માર્ગ ઉંચી ટેકરીના સીધા ઢોળાવ ઉપર ચાલવું છે. મેં તો ત્યાં ચડવાની હિંમત બતાવી નહીં, પરંતુ મને કહેવામાં આવ્યું કે કેટલાક ભક્તો આ મંદિરની મુલાકાત લેવા આ ટેકરી પર ચડે છે.
મણીબંધ શક્તિપીઠને અથવા મણી વૈદિક દેવી મંદિર:
આ એક શક્તિપીઠ છે. જ્યાં સતીની અગ્નિમાં બલિદાન આપીને ક્રોધિત થયેલા શિવે સતીના શરીર પર તાંડવ નૃત્ય કર્યું ત્યારે દેવી સતીના કાંડા અહીં પડ્યા હતા. આ મંદિર પણ એક ઉંચી ટેકરી પર આવેલું છે જેનું ચઢાણ ખૂબ જ મુશ્કેલ છે.અંતે ટેકરીની તળેટીમાં તેનું એક નાનું મંદિર બનાવવામાં આવ્યું છે જ્યાં તમે દેવીના દર્શન કરી તેની પૂજા કરી શકો છો.
અહીં લાલ રંગનું નાનું મંદિર છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં દેવીના ઘણા સ્વરૂપો છે. આ મંદિરની નજીક ભૈરવને સમર્પિત એક મંદિર છે. શક્તિપીઠ મંદિરની નજીક ભૈરવ મંદિર લગભગ અનિવાર્ય રૂપે દેખાય છે. આ દેવી મંદિર ને સામાન્ય ભાષામાં ચામુંડા મંદિર પણ કહેવાય છે.
ગાયત્રી માતા મંદિર:
આ મંદિર મુખ્ય શહેરમાં આવેલું છે. આ વાસ્તવમાં પ્રાચીન મંદિર નથી, જ્યારે બ્રહ્મા મંદિરની અંદર આવેલી ગાયત્રીની જે મૂર્તિ છે, તે પ્રાચીન છે. પીળા રંગમાં રંગેલા આ મંદિરનું નિર્માણ ગાયત્રી પરિવારે કર્યું છે. ગાયત્રી સંબંધિત સાહિત્યને જોવા તેમજ ખરીદવા માટે આ એક ઉત્તમ સ્થળ છે.
છીંકમાતા મંદિર:
આ પણ એક નાનકડું મંદિર છે જેની અંદર મહાલક્ષ્મી, મહાકાળી તેમજ મહાસરસ્વતી ની મૂર્તિઓ છે. છીંકમાતાનું પિંડી સ્વરૂપ પણ મંદિરની અંદર બિરાજમાન છે. મને કહેવામાં આવ્યું કે નવા પરણેલા યુગલો લગ્ન પછી દેવીના દર્શન માટે આ મંદિરમાં આવે છે.
હિંગળાજ માતા મંદિર:
આ મંદિર પુષ્કર તળાવના ઘાટ પર આવેલું છે.
પુષ્કર ના આશ્રમ:
ભારતના પ્રાચીન તીર્થસ્થળોમાં વધારે ઋષિમુનિઓના આશ્રમ પણ હોય છે. પુષ્કરમાં અગસ્ત્ય મુનિ, વિશ્વામિત્ર તેમજ જમદગ્નિ ઋષિના આશ્રમ છે. વધારે આશ્રમમાં સુધી પહોંચવા માટે ચાલીને જ મુસાફરી કરવી પડે છે.
સુરજકુંડનું કનબે ક્ષીરસાગર મંદિર:
મેં આ મંદિર અચાનક જ શોધી કાઢ્યું હતું. હું સુરજકુંડ નામના સ્થળે એક વિશ્રામગૃહ માં રોકાણી હતી. મેં મારા માર્ગદર્શકને પૂછ્યું કે સુરજકુંડનું નામ જે નામને લીધે પડ્યું છે, તે કુંડ ક્યાં છે? તેમણે ક્ષીરસાગરમાં શેષશયી વિષ્ણુની સૌથી જૂની પ્રતિમા તરફ ધ્યાન દોર્યું. તેમણે જણાવ્યું કે મંદિરની નજીક એક નાનો કુંડ અથવા બાવડી છે.
બાજરો તેમજ સૂર્યમુખીના ખેતરોની વચ્ચે ગાડી ચલાવતા અમે ત્યાં પહોંચ્યા. એક નાના ઘર જેવા મંદિર રાધાકૃષ્ણ નું મંદિર છે. તેના લીધે તેને ગોપી કૃષ્ણ મંદિર કહેવામાં આવે છે.
આ મંદિરની વિશેષતા છે કે કાળા પથ્થરમાં નિર્મિત વિષ્ણુની એક પ્રાચીન મૂર્તિ જે શેષશાયી મુદ્રામાં બેઠેલા છે. મંદિરના સૂત્રો મુજબ ૮ થી ૧૦ ફૂટ લાંબી મૂર્તિ સૌથી વધારે પ્રાચીન છે. આ તર્ક દ્વારા, આ વિશ્વના પ્રાચીનતમ મંદિર માનવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તે વિષ્ણુની નાભીમાંથી નીકળેલા એક કમળમાંથી બ્રહ્માની ઉત્પતિ થઈ હતી. વિષ્ણુએ અહીં મધુ તેમજ કૈટભ નામના રાક્ષસોનો વધ કર્યો હતો.
પુષ્કર મેળો:
આ મેળો હિંદુ પંચાગના કાર્તિક શુક્લ એકાદશી થી કાર્તિક પૂર્ણિમા સુધી આયોજિત કરવામાં આવે છે. અથવા આ મેળો દિવાળીથી અગિયારમાં દિવસે આરંભ થાય છે તથા પાંચ દિવસ સુધી રહે છે. પુરાણો મુજબ કારતક મહિનાના અગિયારમા દિવસે ભગવાન વિષ્ણુ તેની ચાર મહિનાની નિંદ્રા પછી જાગે છે. આ સમયે ઘણી પવિત્ર ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં આવે છે તથા તહેવારો ઉજવવામાં આવે છે. સંપૂર્ણ ભારતના મુખ્ય તીર્થ સ્થાનોમાં ઘણા ઉત્સવોનું આયોજન કરવામાં આવે છે. તેમાં પવિત્ર જળમાં સ્નાન એ સૌથી વધારે મહત્વપૂર્ણ છે.
કાર્તિક પૂર્ણિમાનું ઘણા બીજા નામથી પણ આયોજન કરવામાં આવે છે, જેમકે ગોવામાં ત્રિપુરારી પૂર્ણિમા તથા વારાણસીમાં દેવ દીપાવલી.
ઊંટ મેળો:
પુષ્કર ઊંટ મેળા માટે પણ ખૂબ લોકપ્રિય છે. પ્રાચીનકાળમાં લોકો કાર્તિક પૂર્ણિમાના દિવસે પુષ્કર તળાવના પવિત્ર જળમાં ડૂબકી મારવા માટે પુષ્કર આવતા હતા. દૂરથી આવેલા તીર્થયાત્રીઓ એકબીજા સાથે જુદા જુદા વિષયો પર ચર્ચા કરતા હતા. તેઓને તેમના વેપારની તકો પણ જોવા મળી. ત્યારથી પશુઓનો વેપાર શરૂ થયો. રણને લીધે પશુઓમાં મુખ્ય રૂપે ઊંટ હતા. હવે તો ઊંટ મેળો પુષ્કરની વૈશ્વિક ઓળખ બની ગઇ છે.
પુષ્કર ઊંટ મેળામાં ભાગ લેવા તેમજ તેમના દર્શન કરવા દુનિયા ભરથી લાખો લોકો આવે છે. તે સમયે બધી જ હોટલો તેમજ અતિથિગૃહ ભરાઈ જાય છે. મેળાના મેદાનમાં ઘણા તંબુ બાંધવામાં આવે છે તથા ઊંટોને શણગારવામાં આવે છે. સંપૂર્ણ સ્થાન ગીત-સંગીતથી ગુંજી ઊઠે છે. ચારે બાજુ રાજસ્થાની રંગો વિખરાયેલા હોય છે તથા આ બધાનો આનંદ માણવા માટે ઘણા પ્રવાસીઓ અહીં આવે છે.
પુષ્કર પરિક્રમા:
પુષ્કરના પવિત્ર સ્થળની ચારે બાજુ ઘણા પ્રકારની પરિક્રમાઓનુ આયોજન કરવામાં આવે છે. પદ્મપુરાણમાં પુષ્કરની ચારેબાજુ ચાર પ્રકારની પરિક્રમા માર્ગોનો ઉલ્લેખ છે.
એક પરિક્રમા ૭.૫ કોસ એટલે કે ૨૧ કિલોમીટર છે જે પુષ્કરના મેળા વખતે આયોજિત કરવામાં આવે છે તથા તેને પૂર્ણ કરતા ત્રણ દિવસનો સમય લાગે છે. આ પરિક્રમા વિશેની જાણકારી તમે રંગનાથજી મંદિરથી પ્રાપ્ત કરી શકો છો.
એક નાની પરિક્રમા ઘાટો ની ચારે બાજુ કરવામાં આવે છે. મોટાભાગના શ્રદ્ધાળુઓ આ પરિક્રમા કરે છે. આ લગભગ બે કિલોમીટર ચાલતી યાત્રા છે જેને એકથી બે કલાકમાં પૂર્ણ કરી શકાય છે. ધ્યાન રાખવું કે આ પરિક્રમા ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં કરવી. અથવા તળાવ હંમેશા તમારી જમણી બાજુ રહેશે.
પુષ્કરમાં આ વાનગીઓનો સ્વાદ ચાખો:
પુષ્કરમાં રાજસ્થાનની બધી લાક્ષણિક વાનગીઓ મળે છે. તેમાંથી આ બે વાનગીઓનો સ્વાદ જરૂર ચાખો.
કઢી પકોડી:
પુષ્કરના લોકપ્રિય ચાટ ભંડારમાં તમે અહીં ની પ્રખ્યાત કઢી પકોડી નો નાસ્તો જરૂર કરો. પકોડીઓને સીધી તેલમાં નાખીને થાળીમાં મૂકવામાં આવે છે અને તેની ઉપર સ્વાદિષ્ટ કઢી પીરસવામાં આવે છે.
શું તમે જાણો છો કે પુષ્કર સંપૂર્ણ શાકાહારી શહેર છે?
માલપૌવા:
રાજસ્થાનનું આ લોકપ્રિય મંદિર શહેરની એક અત્યંત લોકપ્રિય વાનગી છે. તળાવમાં કિનારે ચાલતા તમને મોટા મોટા પાત્રોમાં ગરમાગરમ માલપૌવા જોવા મળશે. હું જાણું છું, આને ખાધા પછી તમે મને આશીર્વાદ જરૂર આપશો.
સ્મારિકાઓ:
બ્રહ્મા મંદિર તેમજ તળાવની ચારેબાજુની શેરીઓ નાની-નાની દુકાનોથી ભરેલી છે. અહીંથી તમે આ સ્મારિકાઓ લાવી શકો છો.
- અસ્ટ ધાતુની બનેલી કુબેરની મૂર્તિ
- ગુલાબ જળ
- ગુલકંદ
- દીવાલો પર શણગારવા માટે તલવારો તેમજ ક
- હાથ દ્વારા બનાવેલા આભૂષણો તેમજ થેલા
- લાખની બંગડીઓ
- ઊંટ દ્વારા બનાવેલી વસ્તુઓ
હોટલો તેમજ અતિથિગૃહ:
આ એક પ્રાચીન તીર્થસ્થળ હોવા છતાં પણ સંપૂર્ણ વિશ્વમાં લોકપ્રિયતા મેળવી ચૂક્યું છે. દેશી તેમજ વિદેશી પ્રવાસીઓ ની સુખ સુવિધાઓ માટે ઘણા અતિથિગૃહ તેમજ હોટલો છે. ધરમશાળા થી લઈને સસ્તી હોટેલો, મધ્યમ સુવિધાવાળા અતિથિગૃહ તેમજ શહેરની બહાર ઉચ્ચ સ્તરના રિસોર્ટ પણ ઉપલબ્ધ છે. તમે તમારા બજેટ મુજબ તેની પસંદગી કરી શકો છો.
‘ધ વેસ્ટીન પુષ્કર રીસોર્ટ એન્ડ સ્પા’તેની મદદથી મે પુષ્કરના પવિત્ર શહેરમાં પ્રવાસ કર્યો હતો. પ્રકૃતિના સાનિધ્યમાં આ રિસોર્ટમાં રહેવું એ પણ મારા માટે ખૂબ જ આનંદદાયક હતું.
પુષ્કર તેમજ આસપાસના દર્શનીય સ્થળો ના દર્શન માટે તમે ઓછામાં ઓછા બે દિવસનો સમય જરૂર રાખો.
જો તમને આ માહિતી સારી લાગી હોય તો અમને કમેન્ટ સેકશન માં જરૂર જણાવજો.. આવી અવનવી માહિતી જાણવા માટે અમારું પેજ “ફક્ત ગુજરાતી” લાઈક કરો અને તમારા મિત્રો તથા સગા સંબંધીઓ સાથે શેર જરૂર કરવું.
નોંધ : આ લખાણ ની કોપી કરતા પહેલા અમારી લેખિત મંજૂરી લેવી જરૂરી છે.
Author: FaktGujarati Team